4 جشن چهارشنبه آخر سال، میراث پیشینیان در آذربایجان شرقی - وبلاگ لین هوان

به گزارش وبلاگ لین هوان، نوروز عظیم ترین و باشکوه ترین عید مردم آذربایجان شرقی مانند سایر مناطق است. رسم ها و آیین های نوروزی که در گوشه و کنار استان برگزار می گردد، بخشی از میراث معنوی و همچنین یکی از عظیمترین جاذبه های فرهنگی این منطقه به شمار می آید.

در آذربایجان شرقی شروع سال و آمدن بهار را بانام هایی چون نوروز بایرامی (عید نوروز)، ایل بایرامی (عید سال) و جناب امیر بایرامی (عید جناب امیر) یاد می نمایند. آیین های نوروز و رسم های آن در سال های نه چندان دور با آمدن پیک های نوروزی شروع می شد و مردم با دیدن سفیران مذکور خود را برای برپاداشتن رسم ها آماده می کردند.

سفیران نوروز با خواندن اشعار و رساندن پیغام نوروزی خود، هدایای از مردم دریافت می کردند و نقل، نبات، خشکبار و لباس گرفته و قبل از تحویل سال به خانه و کاشانه خود برمی گشتند. در همه نقاط آذربایجان شرقی، اسفندماه را بایرام آیی (ماه عید) می نامند. در این ماه چهارشنبه ها، هرکدام برای خود نامی دارند و هر یک از آن ها منتسب به یکی از عناصر چهارگانه یعنی خاک، باد، آب وآتش است.

با توجه به اینکه از زمان های قدیم، انسان ها بر این باور بودند که چهار عنصر آب وآتش و باد و خاک است که باعث بیداری طبیعت می شوند. مردم آذربایجان نیز چهار هفته قبل از عید نوروز و به مناسبت همین چهار عنصر، در روزهای چهارشنبه، مراسم ویژه ای برگزار می کردند که به ترتیب سو چرشنبه سی، اُود چرشنبه سی، یئل چرشنبه سی و توپراق چرشنبه سی نام داشتند.

سو چرشنبه سی (چهارشنبه آب)

اولین چهارشنبه آخر سال را در فرهنگ آذربایجان سو چرشنبه سی می گویند. در سو چرشنبه سی (چهارشنبه آب)، آب ها نو می شوند و دوباره به رودخانه ها و کانال های طبیعی برمی گردند و در حوزه های آبی حیات به طبیعت بازمی گردد. در این روز قبل از طلوع آفتاب مردم به کنار رودخانه ها و محل های آبی رفته و دست و صورت خود را می شویند و به طرف همدیگر آب می پاشند و از روی آب می پرند تا سعادت و خوشبختی در سال جدید نیز نصیبشان گردد و مسائل و رنج و عذابشان را به آب نو بدهند.

در باورهای مردم آذربایجان در خصوص آب این گفته ها آمده است:

سفره سو داغیلماسی آیدینلیق دیر: (اگر در سفره آب ریخته گردد، نشان از برکت و روشنی است)

سو ایچه ن آدامی ایلان چالماز (کسی که آب می نوشد را مار نیش نمی زند)

در بخش ضرب المثل هایی در خصوص آب نیز آمده است:

سو اولان یئرده، دیریلیک اولار: (جایی که آب وجود دارد در آن زندگی وجود خواهد داشت)

اود چرشنبه سی (چهارشنبه آتش)

دومین هفته را گذشتگان ما با عنوان اود چرشنبه سی (چهارشنبه آتش) نام گذاری نموده اند که مظهر حرارت، نور و روشنایی است. این چهارشنبه از باورهای انسان های گذشته به خورشید و آتش به وجود آمده است. در این روز مردم با روشن کردن آتش از روی آن می پرند و بدی های درونشان را در آتش می سوزانند تا با دلی صاف و تمیز به استقبال بیداری طبیعت بروند. موقع پریدن از روی آتش این جملات نیز گفته می گردد: آغیرلیغیم بیغیرلیغیم بوردا قالاسان/ دیش آغریم، باش آغریم بوردا قالاسان/آتیل باتیل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه

تمام بدی ها و مریضی هایم در این آتش بماند و بخت و شانس من نیز گشایش یابد.

یئل چرشنبه سی (چهارشنبه باد)

نیاکان ما سومین هفته از ماه آخر زمستان را یئل چرشنبه سی، (چهارشنبه باد) نام گذاری نموده اند، چون در این هفته باد با آمدن خود به زمین و طبیعت زندگی و نوید بیداری می دهد. مردم بر این باورند که باد با آمدنش آب وآتش را به حرکت وا می دارد و باعث بیداری طبیعت می گردد. در خصوص باد، در فرهنگ آذربایجان، افسانه ها، نغمه ها و داستان های زیادی گفته شده است. بنا بر اعتقاد آن ها، باد (یئل) یکی از خدایان قدرتمند است و اعتقاد به قدرت و تقدس باد نیز در ادبیات شفاهی مردم آذربایجان وجود دارد، مثلاً آن ها معتقدند باد برده برنمی گردد یا روز چهارشنبه سوری حاجات خود را به باد بسپار، باد حاجتت را برآورده می نماید.

به این چهارشنبه کولک اویادان چرشنبه و یا کولک چرشنبه نیز گفته می گردد. مراسم های روز یئل چرشنبه سی با اجرای فردی با عنوان یئل بابا (باد بابا) برگزار می گردد.

در بخش نغمه ای در خصوص یئل بابا می خوانیم: آ یئل بابا، یئل بابا /تئز گل، بابا، گل، بابا/ سووور بیزیم خیرمانی/ آتینا وئر سامانی/ دن داغیلیب داغ اولسون/ منیم جانیم ساغ اولسون/ آ یئل بابا، یئل بابا/ قوربان سنه، گل بابا

باد بابا، زود بیا و خرمن ما را درو کن و کاه را به اسب ها بده و دانه ها را همه جا بپاش و زندگی را احیا کن، بابا قربانت برم زود بیا.

تورپاق چرشنبه سی (چهارشنبه خاک)

آخرین چهارشنبه فصل زمستان نیز تحت عنوان تورپاق چرشنبه سی، (چهارشنبه خاک) نام نهاده شده است که طبیعت با جذب گرما و حرارت بیدار می گردد. این روز در نزد مردم بانام های ایلین سون چرشنبه سی، آخیر چرشنبهو ایل آخیر چرشنبهچهارشنبه آخر سال مشهور است. در نزد انسان ها به دلیل از خاک بودن خود انسان تورپاق، (خاک) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مردم آذربایجان بر این باورند که بعد از چهارشنبه خاک، بیداری وزندگی دوباره شروع می گردد و خاک جان تازه ای پیدا می نماید.

در بعضی نقاط ازجمله شهرستان مراغه و شهر گوگان، چهارشنبه های اسفندماه عبارت اند از: یالانچی چرشنبه، یعنی چهارشنبه دروغین، آلا چرشنبه یعنی چهارشنبه خاکستری، کوله چرشنبه یعنی چهارشنبه کوتاه و آخیر چرشنبه یعنی چهارشنبه آخر سال.

تا چند سال پیش در بیشتر نقاط آذربایجان شرقی در هر یک از چهارشنبه های ذکرشده مراسم و جشن گرفته می شد

و در هریک از آن ها غروب روز سه شنبه آتش افروزی می شد. امروزه فقط در چهارشنبه آخر سال رسم آتش افروزی برپا می گردد.

بدین صورت است که شب آخرین چهارشنبه سال یعنی نزدیک غروب آفتاب روز سه شنبه بیرون خانه، جلو در و در فضایی مناسب آتش می افروزند و اهل خانه، زن و مرد و کودک از روی آتش می پرند و با گفتن: دیش آغریم، باش آغریم، قادامی، بلامی، هامیسی توکولسون بو اودا یعنی دندان دردم، سردردم، قضا و بلا و درد و بلایم همه شان در این آتش از بین برود. دختران دم بخت از روی آتش می پرند و می خوانند: عاطل باطل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه یعنی چهارشنبه عاطل و باطل کن، بخت مرا باز کن.

همچنین در روستاها خاکستر آتش را نگه می دارند و داخل بذر بهاره می ریزند و معتقدند خاکستر چهارشنبه کشت بهاره را برکت می بخشد.

پس از آتش افروزی و پریدن از روی آن با وسیله ای فلزی موسوم به ارسین (وسیله ای درآوردن نان از تنور) دور محیط خانه و طویله را خط می کشند و با این کار از خدا می خواهند که خیروبرکت به زندگی شان ارزانی داشته و روزی شان در خانه خودشان بماند و پایمال نگردد. در نقاط روستایی و عشایری در روز سه شنبه ای که شب آن شب چهارشنبه آخر سال است، زنان خانه، اطراف سیلوی آرد و گاهی اوقات روی دیوار بیرون خانه نقش های نمادین می کشند که عموماً درخت سروی در وسط است و ماه در غرب و خورشید در شرق آن و نقش زنی که ملاقه ای به دست دارد و چرشنبه خاتون (خاتون چهارشنبه) می گویند او حافظ سیلوی آرد و برکت روزی است.

غذای شب چهارشنبه سوری هم در روستاها بیشتر شیر برنج و دلمه است که از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از مراسم معمول در شب چهارشنبه آخر سال فرستادن هدایایی تحت عنوان چرشنبه پایی (سهم چهارشنبه) از سوی داماد برای نوعروس است.

هدایا شامل شیرینی، آجیل چهارشنبه، طلا و جواهرات و پارچه و یک بشقاب غذای چهارشنبه آخر سال که آن ها را در مجمعین گذاشته و به خانه عروس می فرستند. فال گوش ایستادن ازجمله رسم های دیگر است. زنان و دختران در کوی و گذری که سه راهی باشد به حرف رهگذران گوش می دهند و از مضمون آن ها برای نیت خود تفأل می زنند. در بعضی نقاط شهرستان اهر قاشق زنی نیز رسم بوده، معمولاً زنان روی خود را پوشانده و با قاشق یا کلید به در خانه ها می کوبند، صاحب خانه شیرینی، میوه یا پول در ظرف آن ها می گذارند و گاهی نیز به آنان آب می پاشند، همان گونه که ذکر آن رفت در آذربایجان شرقی در هریک از چهارشنبه های اسفندماه مراسم ویژه ای به اسم هر یک از عناصر چهارگانه طبیعت، آب، آتش، باد، خاک برگزار می گردد.

• * گزارش از علی فلسفی مسئول مرکز تبریز پژوهی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی